„Stan zachowania zabytkowego cmentarza św. Rocha”
Dziś cmentarz liczy około 0,36 ha powierzchni. Znajduje się około 600 m od kościoła parafialnego. Ma kształt regularnego czworoboku. Ogrodzony jest murem kamiennym. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 1853 r. Groby mają znaczenie historyczne oraz wartości zabytkowe11. Nagrobki wolnostojące pochodzą z drugiej połowy XIX w – 29 oraz I połowy XX w – 1. Dwie płyty nagrobne datują się również na drugą połowę XIX w – zaś jedna na początek XX w. Zanotowano też jedną mogiłę z połowy XX w.
Cmentarz wpisano do rejestru zabytków WKZ – 5340/1/96 12.XI.1996 r. nr rej. 822. Nie znajdują się tu zarejestrowane pomniki przyrody. Układ cmentarza i mogił jest nieczytelny. Brak śladów dawnego układu alejek. Stan zachowania nagrobków jest bardzo zły. Wszystkie noszą ślady uszkodzeń. Na niektórych brak napisów. Najczęstszym uszkodzeniem jest złamanie krzyża oraz braki w ogrodzeniach grobów. W jedynym zachowanym grobowcu widnieje wyrwa, która odsłania jego wnętrze. Widoczne są szczątki pochowanego tam człowieka. Można też zaobserwować materiał, z którego wykonano grobowiec. Jest to czerwona cegła. Na wierzchu prostokątnej konstrukcji znajduje się betonowa płyta.
Można wyróżnić pięć rodzajów materiałów, z których wykonano nagrobki. Jest to piaskowiec, czerwona cegła z wierzchu pokryta tynkiem, kamień, marmur (w jednym przypadku) oraz żeliwo. Właśnie żeliwnych pomników i krzyży jest najwięcej. Wiele z nich to tzw. robota kowalska, ale przeważają krzyże odlewane. Nasuwa to przypuszczenie, iż mogą pochodzić z huty hrabiego A. Brzostowskiego ze Sztabina. Huta ta specjalizowała się w kilkunastu typach nagrobków produkowanych seryjnie. Szczególnie często spotyka się dwa rodzaje nagrobków: żeliwny prosty krzyż na niewielkim żeliwnym cokole, zwieńczone postacią anioła oraz żeliwny krzyż na dość bogato zdobiony ornamentem roślinnym stojący na wysokim żeliwnym bądź kamiennym cokole. Ten ostatni rodzaj pomników występuje według przypuszczeń autorki na cmentarzu w Zabłudowie. „Sztabinami” – to popularna nazwa wyrobów pochodzących z zakładów metalowych Karola Brzostowskiego 12- mogą być również żeliwne ogrodzenia niektórych nagrobków. Powtarza się tu motyw gasnącej pochodni w narożnikach prostokątnego ogrodzenia.
Innym rodzajem nagrobka rzadko spotykanego na cmentarzach a występującego w Zabłudowie jest żeliwny pomnik w formie klasycystycznej steli, zwieńczonej niewielkim krzyżem. Tablice z inskrypcjami mają formę prostokątną, owalną bądź zwijającej się karty. Wszystkie te formy można zaobserwować na cmentarzu św. Rocha. Świadczyć to może o tym, iż „sztabiny” dotarły do Zabłudowa lub o tym, że ówczesne kanony mody pomnikarskiej obowiązywały i docierały do Sztabina, Studziennicznej Suwałk, Augustowa i poza granice Królestwa Polskiego czyli do Zabłudowa.13
Dokładnie niewiadomo jaki był zasięg „sztabin”. Wiemy, że hrabia Brzostowski wysyłał furmankami swe wyroby aż do Grodna i Kowna.14 Mogły też trafić do grodu nad Mieletyną.
Pomniki były tez sprowadzane z Warszawy (zachował się jeden), z Grodna oraz Białegostoku. Dwukrotnie powtarza się nazwisko wykonawcy: „Blawusch” na nagrobkach z piaskowca. Na jednym żeliwnym ogrodzeniu znajduje się tabliczka z napisem w języku rosyjskim „Gigenman Grodno”
Uwagę zwraca tajemniczy kamienny obelisk wysokości ok. dwóch metrów, który kształtem nawiązuje do pomnika z Placu Świętego Piotra w Rzymie. Nie posiada żadnych napisów, prawdopodobnie na szczycie był krzyż. Czyżby był to efekt pielgrzymowania mieszkańców Zabłudowa do Rzymu? Świadczyłoby to o ich zaangażowaniu religijnym, jak również o ich zamożności.
Innym ciekawym efektem podróży zabłudowian jest pomnik kamienny w kształcie pnia drzewa z uciętymi konarami. Tabliczka z inskrypcją wykonana jest z białego marmuru. Identyczne nagrobki można zaobserwować na wileńskim cmentarzu na Antokolu. Wszystkie pochodzą z ostatniego dwudziestolecia XIX w. Z kolei figura anioła w długiej szacie wykonana z piaskowca nawiązuje do pomników z cmentarza na Rossie w Wilnie. Może to się wiązać z przynależnością do archidiecezji wileńskiej, wierni kościoła katolickiego stamtąd czerpali wzorce życia religijnego, przejmowali też trendy obowjązujące w tym ośrodku. Przejawem wpływów wileńskich na naszych terenach jest krzyż z półksiężycem u dołu dłuższego ramienia. Taki sam półksiężyc zwrócony końcami ku górze zdobi obraz Matki Bożej Ostrobramskiej. Takie krzyże z półksiężycem stoją na zabłudowskim cmentarzu, ale też przy drogach w naszej parafii, np. przy wjeździe do wsi Kamionka.
Jak wspomniałam wcześniej na cmentarzu św. Rocha grzebano obywateli zasłużonych Ziemi Zabłudowskiej, okoliczną szlachtę, właścicieli majątków. Leży tu radca tajny, doktor medycyny, trzej proboszczowie. Znajdują się też groby i ziemian: rodziny Kołłątajów i Kijakowskich z Małynki, Niedźwiedzkich z majątku Rafałówka, Pittingerów z Michałowa – Niezbutki, Kulbackich z Hieronimowa, Chrzanowskich i Piotrowskich z Topolan, Komar-Gackich z Ostrówek, Włodkowskich z Julianki, Maliszewskich ze Skrybicz, Karpowiczów z Białegostoczku, Rogowskich z majątku Zabłudów. Zachowane nagrobki pochodzą z lat 1853 – 1905. Jeden z 1945 r. Najstarszy jest nagrobek Katarzyny Piotrowskiej, której pomnik ufundował K. Ostaszewski w 1853 r.15
Istnieje zagrożenie zatarcia śladów mogił, dalszej dewastacji nagrobków, w końcu zarośnięcia terenu cmentarza. Wnioski konserwatora z 1985 r. dotyczyły konieczności prac konserwatorskich przy nagrobkach oraz stworzenia niezbędnej dokumentacji w postaci kart ewidencyjnych XIX-wiecznych nagrobków, ewidencji całego cmentarza.
Czas działa niestety na niekorzyść interesującego nas zabytkowego cmentarza. Ostatnie miesiące przyniosły kolejne straty – wiatr strącił figurę anioła wyk. z piaskowca. Figura, już wcześniej pozbawiona głowy, pękła. Zapewne teraz nastąpi szybkie jej zniszczenie.
Wielką szkodą dla Ziemi Zabłudowskiej byłaby utrata tej prawdziwej perły wśród zabytków XIX-wiecznej architektury Zabłudowa. Nadzieją są też młodzi mieszkańcy miasta, którzy uczestniczą w ogólnopolskim programie „Chrońmy ślady przeszłości”, stworzonym w Centrum Edukacji Obywatelskiej w Warszawie. Członkowie Koła Historycznego przy Szkole Podstawowej w Zabłudowie objęli symboliczną opieką ten zabytkowy cmentarz.
Alicja Regucka
[1] Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w. opr. J. Maroszek Białystok 1994r, s. 11-12
2 Tamże…, s. 8
3 M. Karczewski: Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego podczas prac kanalizacyjnych w Zabłudowie. 2003r. s. 11
4 Tamże s. 3
5 WOSOZ w B, Karta ewidencyjna architektury nr. 0729 –kaplica św. Rocha por. J. Maroszek Białystok, 1978r.
6 A. Szot: Dzieje rzymskokatolickiej parafii P. w św. Apostołów św. Piotra i Pawła w Zabudowie, Białystok 2003r., Str. s 60
7 Archiwum parafialne Rzymsko-Katolickiej Zabłudów, opisanie kościoła po 25.XII.1787r.przed 3.VI.1788r.
8 A. Szot, Dzieje …. s. 54
9 Tamże s, 55
10 Tamże s, 62
11 Karta zabytku NR. 0335
12 Grzegorz Ryżewski, Sztabin, 2003 r, s. 160
13 S. Świerczewski, Sztabiny [w:] Spotkania z Zabytkami, 6/1989, s.53. Autor wymienia tu jeszcze cmentarz w Raczkach i Szczebrze.
14 Grzegorz Ryżewski, Sztabin, 2003 r., s. 162
15 B. J. Czarnecki, W. Czarnecki, J. Haroszek; Zabłudów. Studium Historyczno-Przestrzenne. Białystok 1994 r., Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej Architektury nr. 3., s. 34
Bibliografia:
-Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w. opr. J. Maroszek Białystok 1994r,
-M. Karczewski: Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego podczas prac kanalizacyjnych w Zabłudowie. 2003r. s. 11
-WOSOZ w B, Karta ewidencyjna architektury nr. 0729 –kaplica św. Rocha por. J. Maroszek Białystok, 1978r.
-A. Szot: Dzieje rzymskokatolickiej parafii P. w. św. Apostołów św. Piotra i Pawła w Zabłudowie, Białystok 2003r.,
-Archiwum parafialne Rzymsko-Katolickiej Zabłudów, opisanie kościoła po 25.XII.1787r.przed 3.VI.1788r.
-Karta zabytku NR. 0335
-Grzegorz Ryżewski, Sztabin, 2003 r,
-S. Świerczewski, Sztabiny [w:] Spotkania z Zabytkami, 6/1989
-B. J. Czarnecki, W. Czarnecki, J. Haroszek; Zabłudów. Studium Historyczno-Przestrzenne. Białystok 1994 r., Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej Architektury nr. 3.